Автономна Република И л и р и д а
По завршувањето на македонскиот рефе-рендум на 8 септември и усвојувањето на уставот во 1991 год. на албанскиот политички фактор не му преостана ништо друго освен да бара друго решение за албанското прашање, во Македонија.
Едно од ваквите решенија беше организирањето посебен референдум, каде албанскиот народ во Македонија ќе ја истакне својата волја преку сенароден плебисцит. Ваквите политички настани, преку плебис-цитарно изјаснување беа карактеристика за сите народи кои се залагаа за слобода преку демократски процес. Во Македонија, референ-думот на албанскиот народ беше контраодговор кон сите еднострани одлуки на македонскиот политички фактор, кои крајно ги омалу-важувале националните интереси на Албанците во Македонија.
Референдумот на албанскиот народ во Македонија се одржа на 11 и 12 јануари 1992 год. Одлуката за прогласувањето на референдумот за територијална и политичка автономија на Албанците во Македонија го донесе Собранието на Автономијата на 27 декември 1991 год. Албанските граѓани требаше да се изјаснуваат:
“Дали се за политичко територијална автономија на Албанците во Македонија” .
Референдумот на Албанците во Македонија беше спроведен во импозантна и свечена атмосфера. Речиси целиот албански народ му одговори на плебицитарниот повик со надеж дека ова е најсоодветното решение. Според информацијата на Комисијата која раководела со процесот на референдумот, тој беше целосно успешен. Извеш-тајот на Собранието на Автономијата од 16 јануари 1992 год. бил испратен и кај меѓународните институции: Европската Заедница, Претседателот на Мировната Конференција за Југославија, г. Лорд Карингтон, претседателот на Европскиот Парламент, претседателот на Арбитражната Комисија за Југославија, секретарот на Организацијата на ООН, Конгресот, Сенатот и Департаментот на САД. Во овој извештај беше истакнато дека референдумот за Политичка територијална автономија на Албанците во Македонија беше целосно успешен. Но, исто така беа потенцирани пречките и пропагандата на македонската власт против референдумот, на средствата за инфор-мирање и на нивните националистички партии, како и заканите кои им биле упатени на Албанците и на носителите на албанскиот политички фактор.
Резултатот на референдумот на албанскиот народ во Македонија беше позитивен. Од вкупно 383.539 гласачи, колку опфаќаше гласачката листа, за автономија гласале 360.928 или 99.9 %, додека 57 гласачи, од оние што излегле на гласање, гласале против. Македонската полиција се обидела да го спречи процесот на гласањето, претресувајќи 260 гласачки места, додека во 120 од нив го конфискувала гласачкиот материјал. Меѓународниот фактор бил запознат и со еден друг факт, дека бројот на Албанците според службената статистика од 400.000 жители, целосно беше фалсификуван, бидејќи по референдумот излезе на виде-лина уште еден значаен податок, дека албанското гласачко тело опфаќа над 383 000 гласачи.
Се поставува прашањето, кое беше образло-жението на референдумот на Албанците во Македонија и ангажирањето за политичката територијална автономијата.
Меѓународната Заедница перманентно го потен-цирала принципот за не насилно менувањето на границите. Според овој принцип, Албанците во Македонија не само што останаа надвор од матичната држава, Албанија, но по распаѓањето на Социјалистичката Југославија, териториите насе-лени со етнички Албанци беа распарчени уште повеќе. Фактите покажуваат дека Албанците во Македонија се простираат во една компактна етничка територија, почнувајќи од Куманово со околината до Струга, Охрид и Битола. Оваа автохтона албанска популација живее на овие простори од античкото време. За време на Османлиското царство овие простори се простирале во два албанска вилаети, на Косовскиот и Битолскиот. За време на Ослободителните војни, етничките Албанци во Македонија им се приклу-чиле на ослободителната војна, како за време на Призренската Лига така и за време на подоцнежните војни. По Втората Светска војна, со уставот од 1974 год. на Албанците од Македонија им било признаено државнотворниот статус. Подоцнежните уставни реформи го редуктира државно-творниот статус на Албанците. Уставот од 1991 год. Албанците во Македонија, ги стави во положба на национално малцинство, со што тие не се согласуваа, притоа одлучиле да ја изразуваат својата политичка волја за самоопределување, преку референдум кој требаше да ги донесе до албанската автономија, во Македонија.
По успешното завршување на референдумот, Собранието на Автономијата ја именувало новата политичка територијална единица - ИЛИРИДА11.
Илирида требаше да опфаќа: неколу општини со околини, како: Куманово, некои општини во Скопје, Тетово, Гостивар, Кичево, Дебар и Струга. На територијата на Република Илирида требаше да живее 1/3 од населението на Македонија, претежно со Албанци.
Низ развитокот на референдумскиот процес на албанскиот народ, се подготвуваше уште еден проект кој го предвидуваше решението на албан-ското прашање во Македонија, преку територијалната политичка автономија. Тој проект предвидуваше еден транзиционен период за автономијата под меѓуна-родното наблудување со цел создавање услови за формирање на албанска федерална единица, во една федеративна албанско-македонска држава. Според овој проект решението на албанското прашање во Маке-донија, беше предвидено со формирање на бинационална држава со две федерални единици, албанска и македонска. Во овој проект, исто така беа потенцирани и негативните појави кои одеа на штета на албанското национално прашање во Македонија, како: несе- риозниот албанско-македонскиот дијалог без некој конкретен резултат, учествувањето на албанските прет-ставници во извршната власт ... Во него, исто така станувало збор за распростеното албанско прашање, како на надворешен така и на внатрешен план; за можностите за основање на експертска комисија која би се занимавала со студирање на албанското национално прашање во поранешна Југославија, што требаше да помогне за негово правно решение; можните опции на македонската дневна политика и нејзиниот став кон албанското прашање; создавање на механизми за унапредување и оживување на политичката територи-јална автономија на Албанците во Маке-донија; за големата улога на албанската дијаспора кон албанското национално прашање; координација на политичкиот фактор меѓу албанските простории на поранешна Југославија; ангажирањето на матичната држава за решавањето на албанското прашање; сериозниот албанско-македонскиот дијалог за решавање на сите отворени прашања; унапредување и составување на рамката на политич-ката територијална автономија на Албанците во Македонија; обезбедување на албанската автоно-мија; и на крај, промена на уставот на Македонија.
Собранието за политичко-територијална автономија на Албанците во Македонија, состави предлог за промена на уставот на Република Македонија. Во уводниот дел на овој документ се истакнува:
“Тргнувајќи од основа на плебисцитарните барањата и многубројните активности на албанскиот народ, на политичките партии и другите општествени асоцијации потпрени на одлучноста на Европската Заедница и ООН, за решавање на југословенската криза, по мирен пат, со демократски методи, почитувајќи го правото на секој народ за самоопределување, барања кои беа крунисани со Референдумот одржан на 11 и 12 јануари 1992 год, како и почнувајќи од определбите на уставот на Република Македонија, со која се “гарантираат правата и слободата на човекот и граѓанинот и националната рамноправност”, врз основа на член 130 од уставот на Република Македонија, ние долупотпишаните граѓани на Република Македонија му предлагаме на Собранието на Република Македонија предлог ЗА ПРОМЕНА НА УСТАВОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА”
Во првиот дел на овој документ на Собранието на Автономијата биле појаснети причините за промена на уставот. Како главна причина била потенцирана нерамно-правноста на албанскиот народ и несоодветната правна и уставна положба во Република Македонија.
Во вториот дел била опишана целта за промената на уставот, каде било истакато дека решавањето на албан-ското прашање може да се постигне преку федерализација на Р. Македонија.
Во третиот дел на овој документ била предло-жена промена на Преамбулата на уставот12 и некои членови на уставот, како член 313, член 514, член 715, член 4816, член 5117, и член 5218, кои во уставот ќе ја инкорпорираат албанската автономија, Автономна Република Илирида. Исто така, беше предложен додатен дел на уставот, со наслов: АВТОНОМНА РЕПУБЛИКА ИЛИРИДА, во која беше одредена нејзината дефиниција како автономна политичка територијална и демок-ратска заедница, во која албанскиот народ и другите националности требаше да ги реализираат нивните суверени права, освен тие што се од заеднички интерес, со нивната волја и согласнот во уставот на Република Македонија, ги носаат и реализираат во Република Македонија и со една друга диспозиција да се определи територијата на Автономната Република Илирида.
На крајот на овој документ, се истакнува: “Ако Собранието на Република Македонија не го прифати предлогот за промена на уставот на Македонија и не ги определува и гарантира барањата за политичка територијална автономија на Албанците во Македо-нија, ќе бидеме принудени да ја забрзиме нашата политичка определба во согласност со природното, етнич-кото, и историското право на албанскиот народ за самоопределување”.
Како се одвиваа политичките процеси во поната-мошниот период?
Меѓу албанскиот политички фактор немаше едно-гласен договор за прашањето на референдумот и автономијата. Ова можеше да се види и од јавните изјави и усвоените документи во седниците на политичкиот фактор. Од другата страна, албанскиот политички фактор не беше сериозен, бидејќи од една страна се ангажираше за референдум и политичка автономија на Албанците, а од друга страна прегова-раше за учество на политичкиот субјект во македонската коалициона влада.
Спротивставените ставови меѓу албанскиот политички фактор предизвикаа голема загуба во поната-мошното дејствување околу решавањето на албанското прашање во Македонија. Истовремено, овие настани отворено влијаеа во раздорот кај албанскиот политички фактор во Македонија.
11 Илирида е име на реката која во античкото време ги прскаше ридовите на трите Илирски кралства: Дардани, Пајони и Енкелеји. Оваа река поминуваше од просторите на илирското племе Пенести, во околината на античката Хускана и Пајонските земји и се одлеваше во реката Акс (денешниот Вардар), во Дарданија. Реката Илирида фактички е денешната Треска.
12 Преамбулата на уставот треба да се потполни со аспирациите на албанскиот народ за ослободување и рамноправност со македонскиот народ...
13 Во членот 3 на уставот беше предложена додатна алинеја: „во рамките на Република Македонија е и Автономна Република Илирида”.
14 Во членот 5 исто така беше предложена нова алинеја: „во Автономна Република Илирида се употребуваат рамноправно, покрај симболите на Република Македонија и симболите на Автономната Република Илирида и симболите на другите националности”.
15 Во членот 7 на уставот се предлагаше: „во републичките органи рамноправно да се употребуваат Македонскиот и Албанскиот јазик и нејзините писма”.
16 Во членот 48 беше предвидено да се одредува норма која требаше да обебеди рамноправност на националните колективитети, на македонскиот и албанскиот народ.
13 Во членот 3 на уставот беше предложена додатна алинеја: „во рамките на Република Македонија е и Автономна Република Илирида”.
14 Во членот 5 исто така беше предложена нова алинеја: „во Автономна Република Илирида се употребуваат рамноправно, покрај симболите на Република Македонија и симболите на Автономната Република Илирида и симболите на другите националности”.
15 Во членот 7 на уставот се предлагаше: „во републичките органи рамноправно да се употребуваат Македонскиот и Албанскиот јазик и нејзините писма”.
16 Во членот 48 беше предвидено да се одредува норма која требаше да обебеди рамноправност на националните колективитети, на македонскиот и албанскиот народ.
17 Во членот 51 требаше да се регулираат односите помеѓу уставните акти како и другите акти на Автономна Република Илирида и законите на Република Македонија.
18 Во членот 52 се беше предвидено законите и другите акти кои се објавуваат во „Службениот весник” на Република Македонија да се објавуваат на Македонски и Албански јазик и нејзините писма.